پرانایاما، مقالات آموزشی
پرانایاما چیست؟ کنترل انرژی حیاتی از طریق تنفس (قسمت اول)
بهمن
پرانایاما چیست؟
پرانایاما (کنترل انرژی حیاتی از طریق تنفس) چهارمین مرحله از یوگای هشت مرحله‌ی پاتانجلی است. مرحله‌ی قبل از آن، «آسانا» مربوط به اعمال و وضعیت‌های جسمانی است. مرحله‌ی بعد از آن، «پراتی آهارا» دروازه‌ی ورود به مرحله‌ی تمرکز فکر و جهان ذهن است. وجود انسان از سه بخش تشکیل شده است:
بخش جامد که نام آن جسم است همیشه با عناصر زمین در ارتباط است. بخش نیمه جامد که با تنفس و حرکت‌های دم و بازدم تعریف می‌شود، با گازهای موجود در هوا و مستقیما با اکسیژن در ارتباط است. قسمت سوم موجودیت انسانی از هوا هم سبک‌تر و پران‌تر است و جنس آن کاملا از ارتعاش و امواج است. این قسمت؛ ذهن و افکار نام دارد و با بخش بسیار سبک‌تر و لطیف‌تر از هوا در ارتباط است.
در وجود ما تنفس رابط یا بند بسیار ظریفی بین جسم و ذهن یا بین جرم و امواج بدون وزن است. با تغییر حالت در ذهن و احساسات، تنفس‌ها نیز تغییر آهنگ می‌دهند و جسم را هم تحت تاثیر قرار می‌گیرد. مثلا اگر فکر پرهیجان در ذهن شما حاضر شود آهنگ دم و بازدم ملتهب و پرحرارت می‌شود، پس از چند لحظه ضربان قلب و گردش خون تغییر می‌کند و در سایر ابعاد بدن نیز تغییرات ملموسی ظاهر می‌شود.
تنفس
تنفس همیشه وضعیت جسم را در ذهن و فضای ذهن و عواطف را در جسم منعکس می‌کند. از دیدگاه فیزیولوژی، کار اصلی تنفس جذب اکسیژن و ترکیب آن با عنصر کربن، تولید انرژی و گرما و دفع گاز کربنیک از طریق بازدم است. در یوگا تمرین‌های تنفسی خاصی وجود دارد که سبب تقویت دستگاه تنفس و بالا رفتن بازده جذب اکسیژن و دفع گازهای مضر می‌شود. کسی‌که تمرین‌های تنفسی یوگا را انجام می‌دهد، با کنترل تنفس، تمرکز و آرامش ملموسی در ذهن و ضمیر خود به‌وجود می‌آورد. چنانچه فردی همه روزه مجموعه‌ای از تمرین‌های بدنی و تنفسی یوگا را انجام دهد از جسم و احساسات سالم‌تر و ذهن و روان متعادل‌تری برخوردار خواهد شد.
پرانا (انرژی حیاتی)
علم یوگا می‌گوید: پرانا بکرترین و اولیه‌ترین نوع انرژی و ریشه‌ی تمام انرژی‌های شناخته شده است. پیش از آغاز یک کار یا حرکت و همین‌طور در تمام طول انجام آن، پرانا نقشی کاملا مستقیم دارد. در بطن یا هسته‌ی همه‌ی انرژی‌های موجود در طبیعت، پرانا به‌طور بالقوه وجود دارد و آماده‌ی ظهور است. در هر مکانی از طبیعت و در اشکال مختلف حیات پرانا مرکز گرداننده است. بنابراین آب بالای آبشار، سنگ ساکن در ارتفاع، اشعه‌ی آفتاب، نیروی باد، تنفس و گردش حیات در موجودات زنده و تفکر در انسان، از پرانا برخوردار است.
در بدن یک موجود پرسلولی مانند انسان، ترکیب انسجام یافته‌ای از انرژی‌های نامبرده تحت مدیریت یک هشیاری یا آگاهی، کار یا حرکت واحدی را انجام می‌دهند که «زندگی یا حیات» نام دارد. اگر یک سلول یا مجموعه‌ای از سلول‌های بدن یک جاندار یا گیاه را در آزمایشگاه دقیقا بررسی کنیم، مشاهده خواهیم کرد که پنج فرم اصلی انرژی در قالب: حرکات ذرات درون سلولی، تحولات شیمیایی توسط آنزیم‌ها، گرمای حیاتی سلول، اعمال یونیزاسیون ذرات معلق موجود در سیتوپلاسم دارای بار الکتریکی و تشعشعات داخل هسته‌ی سلول، تماما توسط روح یا هوشمندی خاصی مدیریت می‌شوند و مجموعه‌ای را به‌وجود می‌آورند که آن‌را زندگی یا حیات می‌نامیم. عامل گرداننده و نیرودهنده‌ی این مجموعه انرژی حیاتی یا پرانا است.
اشکال پرانا
پرانا به شکل ساده در جماد و گیاه، به شکل پیچیده و رشد یافته در جانوران و به شکل تکامل یافته در انسان وجود دارد. انسان یگانه موجودی است که می‌تواند تحت شرایطی این نیرو را مطابق میل و اراده‌ی خود جهت دهد و آن‌را کنترل کند یا Pranayama انجام دهد.
مفهوم و معنی پرانایاما، کنترل نیروی حیات است. اگر کسی انرژی حیاتی خود را کنترل کند، نیروی خشم را به نیروهای محرکه‌ی دیگر و نیروی اضطراب را به سکون و آرامش تبدیل می‌کند و پرانایاما را در شکل بسیار پیشرفته‌ای انجام می‌دهد. تمرین‌های تنفسی در فرهنگ یوگا، فقط تمرین تنفس و تکنیک‌های پرورش شش‌ها و اندام‌های مربوط به آن هستند و نمی‌توانیم به صرف انجام تنفس‌های عمیق، به آن‌ها پرانایاما بگوییم. پرانایاما، فرهنگ و قوانین خاص خود را به همراه دارد، و تمرین‌های تنفسی نیز تحت رعایت برخی از ساختارهای ذهنی و به‌کارگیری توجه، می‌تواند پرانایاما باشد. ولی یک تمرین تنفس یوگا، به تنهایی به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند پرانایاما باشد.
تنها عامل کنترل این انرژی در انسان، ذهن و نیروی توجه است. توسط پرورش توجه و هم‌زمان افزایش پرانا، می‌توان این نیرو را تحت کنترل درآورد. در سیستم هاتا و راجایوگا (یوگای جسمانی و ذهنی) تمرین‌هایی وجود دارند که با پویش در آن‌ها می‌توان عامل توجه و تمرکز را پرورش داد. با افزایش توجه و تمرکز می‌توانیم اعمال بزرگ از جمله هدایت و مدیریت انرژی حیاتی را انجام دهیم.
قسمت دوم مقاله پرانایاما چیست را در اینجا بخوانید.
نوشته: مسعود مهدوی‌پور
آذر 90